Polska sztuka ma bogatą historię sięgającą średniowiecza, z wieloma okresami rozkwitu i różnorodnymi wpływami. W tym artykule przybliżamy najważniejsze okresy, artystów i dzieła, które ukształtowały polską scenę artystyczną na przestrzeni wieków.
Sztuka średniowieczna (X-XV wiek)
Początki sztuki w Polsce sięgają czasów przyjęcia chrześcijaństwa w X wieku. Pierwsze kościoły i klasztory, budowane przez zakonników z zachodniej Europy, wprowadzały do Polski architekturę romańską, a później gotycką.
Architektura romańska
Z tego okresu zachowały się rotundy (np. Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie), kościoły i katedry. Charakterystyczne dla stylu romańskiego były masywne mury, małe okna i półkoliste łuki. Przykładami są:
- Kolegiata w Tumie pod Łęczycą
- Kościół św. Andrzeja w Krakowie
- Katedra św. Jana w Gnieźnie
Gotyk
Styl gotycki pojawił się w Polsce w XIII wieku i dominował aż do XVI wieku. Charakteryzował się strzelistością, dużymi oknami z witrażami i ostrołukami. Ważne zabytki to:
- Bazylika Mariacka w Krakowie
- Zamek Krzyżacki w Malborku
- Katedra Wawelska
Malarstwo i rzeźba
W tym okresie rozwijało się głównie malarstwo religijne - freski, polichromie i ołtarze. Najsłynniejszym dziełem jest Ołtarz Wita Stwosza w Bazylice Mariackiej w Krakowie, uważany za arcydzieło późnogotyckiej rzeźby.
Renesans (XVI wiek)
Złoty wiek kultury polskiej przypada na okres renesansu. Dzięki bliskim kontaktom z Włochami, a szczególnie w czasach królowej Bony Sforzy, polska sztuka przejęła wiele elementów włoskiego renesansu.
Architektura renesansowa
Najpiękniejszym przykładem architektury renesansowej w Polsce jest:
- Zamek Królewski na Wawelu (przebudowa)
- Kaplica Zygmuntowska w Katedrze Wawelskiej - nazywana "perłą renesansu na północ od Alp"
- Ratusz w Zamościu i całe miasto, zaprojektowane jako "miasto idealne"
Malarstwo i rzeźba
Z tego okresu pochodzą pierwsze świeckie portrety polskiej szlachty i mieszczaństwa, a także rozwija się malarstwo miniaturowe. W rzeźbie dominowały nagrobki i epitafia.
Barok (XVII-XVIII wiek)
Styl barokowy w Polsce rozwijał się w okresie kontrreformacji i wojen. Polski barok, szczególnie w swojej sarmatyzującej odmianie, był bardziej oszczędny i stonowany niż jego zachodnioeuropejskie odpowiedniki.
Architektura barokowa
W tym czasie powstawały bogate kościoły jezuickie, pałace magnackie i rezydencje. Przykłady:
- Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie
- Pałac w Wilanowie - letnia rezydencja króla Jana III Sobieskiego
- Pałac Branickich w Białymstoku
Portret sarmacki
Unikatową formą polskiej sztuki był portret sarmacki - przedstawiający szlachtę w tradycyjnych strojach narodowych, z podgolonymi głowami i sumiastymi wąsami, często na tle herbów rodowych.
Klasycyzm i romantyzm (XVIII-XIX wiek)
Czasy utraty niepodległości przez Polskę przyniosły zmianę w sztuce. Klasycyzm stanisławowski był ostatnim stylem Rzeczypospolitej, zaś romantyzm rozwijał się już pod zaborami i był często wyrazem patriotyzmu.
Malarstwo historyczne i pejzażowe
Wybitnymi malarzami tego okresu byli:
- Jan Matejko - autor monumentalnych płócien historycznych, takich jak "Bitwa pod Grunwaldem" czy "Hołd pruski"
- Artur Grottger - twórca cykli patriotycznych, jak "Polonia" czy "Lituania"
- Józef Chełmoński - mistrz pejzażu, twórca takich obrazów jak "Babie lato" czy "Czwórka"
Młoda Polska (przełom XIX i XX wieku)
Okres modernizmu w Polsce zaowocował wieloma oryginalnymi zjawiskami artystycznymi, łączącymi wpływy światowe z rodzimą tradycją i folklorem.
Styl zakopiański
Stanisław Witkiewicz stworzył oryginalny styl oparty na sztuce podhalańskiej, który znalazł wyraz w architekturze drewnianej (np. willa "Pod Jedlami" w Zakopanem) i wzornictwie.
Symbolizm i impresjonizm
W malarstwie dominowały nurty symbolizmu, impresjonizmu i secesji. Wybitnymi artystami byli:
- Jacek Malczewski - twórca symbolizmu narodowego
- Stanisław Wyspiański - wszechstronny artysta: malarz, witrażysta, dramaturg
- Leon Wyczółkowski - mistrz akwareli i pasteli
- Olga Boznańska - portrecistka o międzynarodowej sławie
Awangarda (okres międzywojenny)
Odzyskanie niepodległości w 1918 roku umożliwiło rozkwit nowatorskich kierunków artystycznych. Powstały grupy formistów, kapistów, a później konstruktywistów.
Formizm i koloryzm
Do najważniejszych artystów awangardowych należeli:
- Witkacy (Stanisław Ignacy Witkiewicz) - twórca teorii Czystej Formy
- Tadeusz Makowski - łączący kubizm z naiwnym przedstawieniem
- Józef Pankiewicz i jego uczniowie z Komitetu Paryskiego (kapiści) - rozwijający malarstwo kolorystyczne
Sztuka powojenna i współczesna
Po II wojnie światowej polska sztuka rozwijała się w skomplikowanych warunkach politycznych. Po okresie socrealizmu (1949-1955) nastąpiła odwilż, która pozwoliła na większą swobodę twórczą.
Polska Szkoła Plakatu
Światową sławę zdobyła Polska Szkoła Plakatu, z takimi artystami jak Henryk Tomaszewski, Jan Lenica czy Waldemar Świerzy.
Sztuka konceptualna i nowa figuracja
W latach 60. i 70. rozwijały się różne nurty sztuki nowoczesnej, od abstrakcji po sztukę konceptualną. Wybitnymi przedstawicielami byli:
- Tadeusz Kantor - twórca happeningów i Teatru Śmierci
- Magdalena Abakanowicz - rzeźbiarka, twórczyni monumentalnych "Abakanów"
- Roman Opałka - konceptualista malujący ciągi liczb
Sztuka współczesna
Współcześnie polska sztuka jest niezwykle różnorodna i obecna na międzynarodowej scenie artystycznej. Do znanych artystów należą:
- Wilhelm Sasnal - malarz łączący realizm z abstrakcją
- Mirosław Bałka - rzeźbiarz i twórca instalacji
- Katarzyna Kozyra - artystka sztuki krytycznej
Gdzie podziwiać polską sztukę?
Najważniejsze muzea i galerie w Polsce:
- Muzeum Narodowe w Warszawie, Krakowie i Poznaniu
- Zamek Królewski na Wawelu
- Muzeum Sztuki w Łodzi
- Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie
- MOCAK w Krakowie
Polska sztuka, mimo burzliwej historii kraju, zawsze była ważnym elementem narodowej tożsamości i często znajdowała uznanie na arenie międzynarodowej. Jej bogactwo i różnorodność sprawiają, że warto poznać jej historię i najwybitniejsze osiągnięcia.
